صنعت اندیشی امیر، بومی سازی دانش و جلوگیری از فرار شمش های طلا - ساری فان

در قسمت های پیشین این سلسله یادداشت ها اشاره کردیم که ایرانیان پیش از قاجاریه به عنوان ملتی فراوریگر شناخته می شدند، اما دوران قاجاریه با افول ویژگی فراوریگری همراه بود. بویژه شکست نظامی از روسیه مدرن و جدا شدن بخش های مهمی از ایران، سیاست، اقتصاد و فرهنگ ایران را دچار تغییرات اساسی کرد. همین مساله باعث شد تا ایرانیان ویژگی فراوریگری و مولف بودن را آرام آرام از دست بدهند. در حوزه سیاست به جای سیاستمداران مستقل، شخصیت های وابسته به دو نیروی استکباری فعال در ایران، رشد کردند و مصرف گرایی نیز بدل به ویژگی اصلی جامعه ایرانی شد، جامعه ای که همه چیز حتی قند مصرفی اش را روس ها تامین می کردند. این مسائل باعث شده بود تا کوشش های تئوریک و عملی وطنپرستانی چون امین الضرب و سیدجمال واعظ راه به جایی نبرد و اقتصاد ایران آن دوران کماکان بر پایه یک کشاورزی سنتی که مازاد فراوریی را برای صادرات فراهم نمی آورد، باشد.

عصر حکومت ناصری سال هایی مهم و قابل مطالعه است. ثبات حکومت او می توانست بستر مناسبی را برای پیشرفت کشور و جبران عقب ماندگی ها فراهم کند. نیم قرن زمان کمی برای بهبود زیرساخت ها و تحول اقتصاد به شمار می آمد، اما به هر جهت ساختار سیاسی بسته و قلیل بودن دولتمردان وطن پرست این امکان را از ایرانیان گرفت. هرچند که به هر حال شیوه حکمرانی او و محرومیت شدید کشور اتفاق بزرگ جنبش مشروطه خواهی ایرانیان را موجب شد. درباره شرایط اقتصاد ایران در عصر ناصری سال 97 کتاب تحلیلی مناسبی به نام جامعه و بازار در عصر ناصری: با نگاهی به اوضاع اجتماعی و مالی در عصر قاجار نوشته فیاض زاهد و هدی موسوی توسط نشر تاریخ ایران منتشر شد که علاقه مندان می توانند به آن رجوع نمایند.

اما عصر ناصری کوتاه زمانی درخشان را نیز در زمینه ایجاد زیرساخت ها تجربه کرد و آن هم دوران زمامداری میرزا تقی خان امیرکبیر بود. مرور منابع آن دوره نشان دهنده نبوغ سیاستمداری کاردان و وطنپرست است که کوشش کرد تا قدم های اساسی برای بهبود شرایط کشور و بازگشت ایرانیان به دوران شکوهمند فراوری بردارد.

امیرکبیر دست به اصلاحاتی اساسی اجتماعی، آموزشی، مالی و سیاسی زد. تاسیس دارالفنون برای آشنایی ایرانیان با علوم روز جهان و استخدام معلمان اروپایی برای این مرکز، توجه به صنعت و ایجاد مراکز صنعتی، بهبود شرایط راه ها و امنیت حمل و نقل، کوشش برای نظم و نسق دادن به نیروهای نظامی، تاسیس روزنامه، بهبود شرایط بهداشتی و برنامه های آبله کوبی و... از اقدامات عملی امیرکبیر برای مدرنیزه کردن ایران است.

بخش بیستم کتاب امیر کبیر و ایران نوشته مرحوم فریدون آدمیت به سیاست های مالی امیرکبیر اختصاص پیدا نموده و مورخ شهیر تحلیلی عالی از صنعت اندیشی امیرکبیر دارد. چاپ نخست این کتاب سال 1324 منتشر شد. این کتاب دوران پس از انقلاب را با انتشارات خوارزمی همراه است. همچنین مرحوم زنده یاد محسن قانع بصیری نیز فصل پنجم کتاب تاریخ تحلیلی صنعت در ایران را به اقدامات امیرکبیر برای صنعتی شدن ایران اختصاص داد. این کتاب که دفتر پژوهش های فرهنگی آن را به سال 1395 منتشر کرد، تنها منبع ممکن در حوزه تاریخ تحلیلی صعنت در ایران است و بخش مربوط به امیرکبیر آن یکی از درخشان ترین تحلیل ها را درباره صنعت اندیشی امیرکبیر و دیدگاه هایش در مساله فراوری، دارد.

سیاست ترقی مالی امیر بر پایه ایجاد صنعت جدید، پیشرفت کشاورزی و توسعه بازرگانی داخلی و خارجی بنا شده بود. وجهه نظر عمومی ساخته وضع مالی جامعه ای بود که در نظام مالی کشاورزی عقب افتاده ای سر می کرد، از صنعت جدید بی بهره مانده، ذخیره طلای آن به خارج روان بود و مصرف نماینده کالای بی مصرف فرنگی. چنین جامعه ای تازه می خواست جلوی سیر تنزل مالی خود را ببندد، صنعت کوچکی که فراخور حال آن باشد تاسیس کند، کشاورزی خود را ترقی دهد از وارداتش کاسته و بر صادراتش بیفزاید و به گفته امیر از فرار شمش های طلا جلوگیری کند. سیاست مالی امیر پرداخته همین عناصر بود.

در اینکه امیرکبیر از پیشرفت صنعت مغرب مطلع بود، تردیدی نیست. از نوشته ها و گفت وگوی امیر با سفیر انگلستان نمایان است که او برای فنون غربی ارزش بسیاری قائل است. به تاثیر مالی آن پی برده و یکی از موارد مهم برنامه او در ترقی جامعه ایران ایجاد صنایع جدید بود.

آدمیت نوشته است: نقشه امیر در بنای صنعت ملی شامل استخراج معادن، ایجاد کارخانه های مختلف، استخدام استادان فنی از انگلیس یا پروس، فرستادن صنعتکاران به روسیه، خرید کارخانه از فرنگ و حمایت از محصولات داخلی بود. فرمان آزادی استخراج معادن برای اتباع ایران را او صادر کرد. دولت و مردم هر دو به این کار دست زدند. پیشتر صرفا درخواست نمایندگان خارجی که صاحب دانش فنی لازم بودند می توانستند به این کار اقدام نمایند. امیر در 1267 فرمان آزادی به کار انداختن معادن را صادر کرد. از اتباع ایران هرکس از نوکر و رعیت و اشراف و اعیان می توانست به استخراج معدنی که خود پیدا نموده بود، بپردازد و تا پنج سال از مالیات دیوانی معاف بود. ماخذ معافیت پنج ساله قانون کلی بود و هرکس مبتکر صنعت تازه ای می شد تا پنج سال در انحصار خودش قرار می گرفت.

به قول نویسنده کتاب امیرکبیر و ایران این ترتیب بهره برداری از معادن شروع شد، میر آقاسی خان معادن مس و آهن قراچه داغ را به راه انداخت و در وهله اول هشت خروار مس خالص فراوری کرد. آهن ماسوله گیان توسط استاد فتح الله به دست آمد. از معادن نانیج مازندران آهن استخراج شد. ماده قطران که در توپخانه مصرف داشت واز قفقاز می آوردند در رحمت آباد گیلان خوب و زیاده از قدر کفایت ساختند. به تصدیق اهل فن آهن ماسوله و نانیج در نرمی و چکش گیری بر آهن حاجی ترخان فزونی داشت. مقرر گشت تا میزان فراوری آن بیفزاند تا مستغنی از خریدن آهن از حاجی ترخان و... باشند. ترقی صنعت آهن و اسلحه سازی نتیجه پیشرفت بهره برداری از همان معادن بود. در شاهرود نیز معدن زغال سنگ یافت شد و حاکم استرآباد خواست به استخراج آن همت گمارد، اما جانشین امیر مانع آمد و اجازه بهره برداری آن را نداد.

آدمیت همچنین به یک مساله مهم در زمینه چگونگی افزایش فراوری معادن اشاره می نماید: افزایش فراوری معادن البته مستلزم آموختن اصول فنی جدید بود. از این رو برای مدرسه دارالفنون استاد معدن شناس که سررشته از همه فلزات داشته باشد، از اتریش استخدام کرد و نیز در صدد برآمد تا دو نفر معدنچی که در معادن کار نمایند از اروپا بیاورد. ضمن نامه 12 رمضان 1267 به جان داود تاکید نمود: در باب استاد معدنچی اهتمام کنید که از جمیع فلزات خاصه طلا و نقره سررشته کامل داشته باشد. به عبارتی امیر قصد داشت تا دانش غربی ها را توسط دارالفنون به ایران آورده و دانشجویان دارالفنون بتوانند با فراگیری آن دانش به بومی کردن آن بپردازند.

امیرکبیر برای دسترسی به منابع پایدار کوشش بسیاری برای توسعه معادن و شناسایی و راه اندازی منابع جدید انجام داد. ریشارخان، نخستین معلم زبان فرانسه مدرسه دارالفنون در عهد قاجاریه، در نامه خود به دوستی در ارزنه الروم نوشته است که دو ماه در تهران نبودم امیر مرا به کردستان فرستاده بود که در موضوع معادن آنجا تحقیقات کنم.

پس از راه اندازی معادن کارخانه های پارچه بافی شکر ریزی چینی و بلورسازی کاغذسازی چدن ریزی و فلزکاری و دیگر صنایع کوچک تاسیس شد. به سال 1267 امیر در تکمیل رویای رواج صنعت خود شش تن از صنعتکاران را به روسیه فرستاد و دو نفر را به عثمانی. شش نفری که به روسیه رفتند: رحیم اصفهانی در کاغذسازی، کربلایی عباس در بلورسازی، کربلایی صادق در چدن ریزی، کربلایی احمد در تصفیه شکر و قندسازی. مشهدی علی در نجاری و اسباب چرخ سازی، آقا عبدالله در شماعی. همه اینها در کارخانه های روسیه (مسکو و سن پترزبورگ) مشغول به یادگیری شدند، سرپرست آنها میرزا محمد تاجر تبریزی بود. و پس از بازگشت به ایران در استانهای مختلف کارخانه هایی راه اندازی کردند. رحیم اصفهانی در تهران بلورسازی و در اصفهان کاغذگرخانه راه انداخت. میرزا محمد تاجر نیز در سازی کارخانه های شکرریزی و چدن سازی و چیلانگری (کارگاه های ذوب فلزات و ریخته گری) و نجاری راه اندازی کرد.

جالب اینجاست که هرآنچه که از غرب به عنوان تحفه به دربار ایران می رسید به دستور امیرکبیر کوشش می شد تا نوع آن در ایران ساخته گردد. ساختن سماور، کالسکه و بخاری آمریکایی در آن موقع شروع شد و رواج پیدا کرد و موفقیت هایی هم در این راه حاصل شد. هرچند کسی که الگو برداری و ساخت سماور به او سپرده شده بود سرنوشت بسیار تلخی پیدا کرد. هدف امیر هم ترقی و راحتی ملت ایران بود. به عنوان مثال در مساله کالسکه، در اصفهان و تهران کالسکه سازی راه انداختند به سال 1267 تا در میان خلق متداول گردد و آسوده نقل و انتقال نمایند.

متاسفانه تا به امروز پژوهش مستقلی درباره صنعت اندیشی امیر کبیر انجام نشده است. روش او در توسعه صنعتی ایران، همراه با مطالعات جامعه شناختی بود و سازگاری با فرهنگ ایرانی داشت. روش امیر اگر ادامه پیدا می کرد، استقلال کشور را به همراه می آورد، اما متاسفانه بعدها مدل دیگری پیگیری شد که تاکید آن بر مونتاژ و وابستگی بود.

***

یادداشت های پیشین این مجموعه را با کلیک بر عناوین زیر بخوانید:

صنعتی شدن اتفاق دولت و ملت را می طلبد/امین الضرب و رویای جهش فراوری

رساله لباس التقوی و ایده ترقی ملت از فراوری و تجارت

روایت براون از شرایط هولناک شالبافان کرمان/کارگرانی که جوان می مردند